Tổng quan
Khứu giác (khả năng ngửi) và vị giác (khả năng nếm) phối hợp với nhau giúp bạn cảm nhận và thưởng thức hương vị của thức ăn, đồ uống. Khi bạn mất khứu giác do tuổi tác, bệnh lý hoặc tác dụng phụ của thuốc, thức ăn có thể trở nên nhạt nhẽo, không còn hương vị hấp dẫn. Mất vị giác và khứu giác có thể là một trong những triệu chứng sớm của nhiễm COVID-19. Mất hoàn toàn khứu giác (anosmia) hoặc vị giác (ageusia) là những trường hợp hiếm gặp.
Khứu giác hoạt động như thế nào?
Khứu giác (olfaction) hoạt động khi các phân tử trong không khí kích thích các tế bào thụ cảm trong mũi. Các phân tử này xâm nhập vào mũi và miệng, gắn vào các tế bào thụ cảm khứu giác nằm trên màng nhầy mũi. Các thụ thể này gửi tín hiệu đến não, thông báo cho bạn về mùi hương dễ chịu hay khó chịu.
Vị giác hoạt động như thế nào?
Vị giác (gustation) hoạt động khi các phân tử hòa tan trong chất lỏng kích thích các tế bào thụ cảm vị giác. Các chồi vị giác trên lưỡi có các thụ thể phản ứng với các chất khác nhau. Ngoài ra, bạn còn có các thụ thể vị giác ở vòm miệng và phía sau cổ họng. Các thụ thể này gửi tín hiệu đến não, cho phép bạn nhận biết các vị ngọt, mặn, chua, đắng hoặc vị umami (vị ngọt thịt) của thức ăn, đồ uống.
Mối liên hệ giữa vị giác và khứu giác
Vị giác và khứu giác là hai giác quan hóa học phối hợp chặt chẽ với nhau. Khi bạn không thể ngửi thấy mùi thức ăn, đồ uống, hương vị của chúng cũng bị ảnh hưởng. Sự kết hợp của hai giác quan này cho phép bạn phân biệt giữa cà phê và trà, quả việt quất và quả mâm xôi.
Đây là cách hai giác quan này phối hợp hoạt động:
- Quá trình ăn hoặc uống giải phóng các phân tử hương vị.
- Các phân tử này kích thích các thụ thể trong mũi và miệng.
- Các thụ thể gửi tín hiệu đến não.
- Não bộ kết hợp thông tin từ cả hai giác quan để bạn nhận biết và thưởng thức các hương vị phức tạp.
Mất khứu giác là gì?
Nhiều tình trạng sức khỏe có thể ảnh hưởng đến khứu giác của bạn. Bạn có thể bị giảm khứu giác (hyposmia – mất một phần khả năng ngửi) hoặc mất khứu giác hoàn toàn (anosmia).
Khả năng ngửi có xu hướng suy giảm sau tuổi 50. Màng mũi trở nên mỏng và khô hơn, đồng thời các dây thần kinh khứu giác cũng hoạt động kém hiệu quả hơn.
Mất vị giác là gì?
Mất vị giác hoàn toàn là một tình trạng ít gặp. Thông thường, tình trạng mất khứu giác sẽ khiến thức ăn trở nên nhạt nhẽo.
Thuật ngữ y khoa chỉ tình trạng mất vị giác hoàn toàn là ageusia. Phổ biến hơn là tình trạng giảm vị giác (hypogeusia), nghĩa là thức ăn, đồ uống không có hương vị đậm đà như bình thường.
Các chồi vị giác trở nên kém nhạy cảm hơn sau tuổi 50. Thức ăn có thể có vị đắng ngay cả khi không phải vậy. Bạn cũng có thể gặp khó khăn hơn trong việc phân biệt vị ngọt và vị mặn.
Tình trạng mất vị giác hoặc khứu giác phổ biến như thế nào?
Gần một phần tư triệu người Mỹ đi khám bác sĩ mỗi năm vì các vấn đề về khứu giác hoặc vị giác. Các chuyên gia ước tính rằng hơn 1 trên 10 người Mỹ có thể mắc chứng rối loạn khứu giác hoặc vị giác, nhưng ít người tìm kiếm sự giúp đỡ y tế.
Các nguyên nhân có thể gây mất vị giác và khứu giác
Nguyên nhân gây mất vị giác và khứu giác là gì?
Tuổi tác thường góp phần làm suy giảm khả năng ngửi và nếm. Các nguyên nhân khác bao gồm:
- Nghẹt mũi do cảm lạnh, cúm hoặc nhiễm trùng xoang.
- Dị ứng.
- Polyp mũi.
- Chấn thương đầu.
- Rối loạn thần kinh, chẳng hạn như bệnh Parkinson hoặc bệnh Alzheimer.
- Tiếp xúc với hóa chất độc hại, chẳng hạn như thuốc trừ sâu hoặc dung môi.
- Hút thuốc lá.
- Một số loại thuốc, bao gồm thuốc kháng sinh, thuốc chống trầm cảm và thuốc điều trị huyết áp cao.
- Xạ trị vùng đầu và cổ.
- Thiếu hụt dinh dưỡng, chẳng hạn như thiếu kẽm hoặc vitamin B12.
- COVID-19.
Các bệnh như COVID-19 gây mất vị giác hoặc khứu giác như thế nào?
Một số loại virus có thể làm tổn thương các tế bào thần kinh cảm giác khứu giác (olfactory sensory neurons), là các dây thần kinh giúp bạn ngửi thấy mùi. Có thể mất vài tháng để phục hồi sau tổn thương này. Tình trạng nghẹt mũi do bệnh cũng có thể gây khó khăn cho việc ngửi. Với COVID-19, hơn 8 trên 10 người có thể bị mất khứu giác tạm thời. Kèm theo đó, họ cũng mất khả năng nếm. Các nhà nghiên cứu vẫn đang cố gắng xác định cách thức và lý do virus COVID-19 ảnh hưởng đến khứu giác và vị giác. Một nghiên cứu cho thấy virus không trực tiếp làm tổn thương các tế bào thần kinh cảm giác khứu giác. Thay vào đó, nó có thể ảnh hưởng đến các tế bào hỗ trợ các tế bào thần kinh này. Sau khi hết nhiễm trùng, dây thần kinh khứu giác bắt đầu hoạt động trở lại bình thường. Hầu hết mọi người lấy lại được các giác quan này trong vòng 60 ngày sau khi khỏi COVID-19.
Mất vị giác hoặc khứu giác có thể gây ra biến chứng gì?
Khi khứu giác hoặc vị giác suy giảm, các bữa ăn sẽ mất đi sự hấp dẫn. Ăn quá ít có thể khiến bạn có nguy cơ bị suy dinh dưỡng, mất nước và giảm cân không lành mạnh. Để tăng hương vị cho thức ăn, bạn có thể thêm quá nhiều đường hoặc muối. Việc này có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường và cao huyết áp.
Mất khứu giác và vị giác làm tăng nguy cơ ngộ độc thực phẩm vì bạn không thể biết khi nào thức ăn bị hỏng. Bạn cũng có thể không ngửi thấy mùi lửa và khói, khí gas tự nhiên hoặc các hóa chất độc hại trong nhà hoặc môi trường xung quanh.
Việc ăn không ngon miệng kết hợp với việc không thể ngửi thấy những mùi hương dễ chịu có thể góp phần gây ra bệnh trầm cảm.
Chăm sóc và điều trị
Mất vị giác hoặc khứu giác được chẩn đoán như thế nào?
Bác sĩ sẽ khám sức khỏe và hỏi về các triệu chứng khác như nghẹt mũi. Bạn nên cho bác sĩ biết về bất kỳ bệnh nhiễm trùng đường hô hấp gần đây, chấn thương đầu hoặc các vấn đề khác. Bạn cũng cần cung cấp danh sách đầy đủ các loại thuốc và thực phẩm chức năng đang dùng.
Bạn có thể được giới thiệu đến bác sĩ chuyên khoa tai mũi họng (ENT). Bác sĩ này có thể thực hiện kiểm tra khứu giác. Bạn sẽ ngửi và xác định các mùi hương khác nhau. Hoặc họ có thể yêu cầu bạn ngửi một hóa chất. Bác sĩ sẽ pha loãng chất này cho đến khi bạn không còn ngửi thấy mùi nữa.
Đối với kiểm tra vị giác, bạn có thể nếm các chất được nhỏ trực tiếp lên lưỡi. Hoặc bạn có thể nhấp các chất lỏng có hương vị khác nhau và nhổ ra. Bác sĩ có thể tăng nồng độ của dung dịch hoặc yêu cầu bạn lưu ý sự khác biệt giữa các hương vị khác nhau. Tùy thuộc vào các triệu chứng của bạn, bác sĩ có thể yêu cầu thực hiện các xét nghiệm hình ảnh đầu và não. Chụp CT hoặc MRI có thể giúp xác định các u nang, khối u và các vấn đề khác.
Bác sĩ điều trị chứng mất vị giác hoặc khứu giác như thế nào?
Khi có thể, bác sĩ sẽ điều trị vấn đề gây ảnh hưởng đến các giác quan của bạn. Nếu bạn đang dùng một loại thực phẩm chức năng hoặc thuốc có thể ảnh hưởng đến các giác quan, bạn có thể cần thay đổi để xem có cải thiện được tình hình hay không. Thật không may, không phải lúc nào mọi người cũng lấy lại được khứu giác hoặc vị giác.
Bạn có thể thực hiện các bước sau để làm cho bữa ăn trở nên thú vị hơn:
- Thêm một lượng nhỏ phô mai, thịt xông khói hoặc các loại hạt rang có hương vị đậm đà vào món ăn.
- Sử dụng các loại thảo mộc thơm, gia vị (không phải muối) để tăng hương vị.
- Phục vụ các món ăn có kết cấu và màu sắc khác nhau.
- Tránh các món ăn như casserole (món hầm thập cẩm), vì chúng kết hợp nhiều loại thực phẩm, khiến hương vị bị loãng.
Lời khuyên từ VICAS
Bạn nên thông báo cho bác sĩ nếu bạn bị mất vị giác hoặc khứu giác. Mặc dù đây có thể là một hiện tượng bình thường, đặc biệt là khi bạn già đi, nhưng đôi khi những triệu chứng này có thể cho thấy một vấn đề sức khỏe tiềm ẩn hoặc tác dụng phụ của thuốc. Điều trị một tình trạng sức khỏe hoặc thay đổi thuốc có thể giúp bạn lấy lại một phần hoặc toàn bộ khứu giác hoặc vị giác đã mất.
