Tổng quan
PTSD là gì?
Rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) là một tình trạng sức khỏe tâm thần phát triển sau khi một người trải qua hoặc chứng kiến một sự kiện sang chấn. Sự kiện này có thể đe dọa đến tính mạng hoặc gây ra mối đe dọa đáng kể đến thể chất, cảm xúc hoặc tinh thần. PTSD ảnh hưởng đến mọi lứa tuổi.
Người mắc PTSD thường xuyên có những suy nghĩ và cảm xúc mãnh liệt, xâm nhập liên quan đến trải nghiệm đó, kéo dài rất lâu sau khi sự kiện xảy ra. PTSD bao gồm các phản ứng căng thẳng như:
- Lo âu, trầm cảm hoặc cảm giác tội lỗi, xấu hổ.
- Hồi tưởng hoặc gặp ác mộng.
- Tránh né những tình huống, địa điểm và hoạt động liên quan đến sự kiện sang chấn.
Những triệu chứng này gây ra đau khổ và cản trở hoạt động hàng ngày của người bệnh.
Thế nào là một sự kiện sang chấn?
Sang chấn hoặc sự kiện sang chấn là bất cứ điều gì đe dọa nghiêm trọng đến sự tồn tại hoặc cảm giác an toàn của một người. Nó không nhất thiết phải là một sự kiện đơn lẻ (ví dụ như tai nạn xe hơi) mà có thể là sang chấn kéo dài, chẳng hạn như sống trong chiến tranh hoặc bị lạm dụng thường xuyên. Sang chấn cũng không nhất thiết phải xảy ra trực tiếp với bạn – bạn có thể chứng kiến một sự kiện sang chấn. Ngoài ra, bạn có thể phát triển PTSD sau khi biết rằng một sự kiện sang chấn đã xảy ra với người thân yêu.
Ví dụ về các sự kiện sang chấn bao gồm (nhưng không giới hạn):
- Tai nạn nghiêm trọng, như tai nạn xe hơi.
- Thương tích nghiêm trọng hoặc bệnh tật đột ngột.
- Chiến tranh và giao tranh quân sự.
- Thiên tai, chẳng hạn như lốc xoáy, động đất, hỏa hoạn hoặc lũ lụt.
- Lạm dụng thể chất.
- Lạm dụng bằng lời nói.
- Tấn công hoặc lạm dụng tình dục.
- Bắt nạt.
- Sự qua đời đột ngột của người thân.
Các dạng PTSD
Hai tình trạng có liên quan chặt chẽ đến PTSD:
- Rối loạn stress cấp tính (ASD): Tình trạng này có các triệu chứng tương tự như PTSD, nhưng kéo dài từ 3 ngày đến 1 tháng sau một sự kiện sang chấn. Nếu các triệu chứng kéo dài hơn một tháng, chẩn đoán có thể thay đổi thành PTSD.
- Rối loạn thích ứng: Tình trạng này xảy ra khi bạn gặp khó khăn trong việc đối phó với một sự kiện căng thẳng, nhưng không nhất thiết là sang chấn. Các triệu chứng thường bắt đầu trong vòng 3 tháng sau sự kiện và thường thuyên giảm trong vòng 6 tháng.
PTSD phổ biến như thế nào?
PTSD là một tình trạng phổ biến. Nó phát triển ở 5% đến 10% số người đã trải qua sang chấn.
Triệu chứng và Nguyên nhân
Các triệu chứng của PTSD bao gồm ác mộng, hồi tưởng, dễ cáu gắt, bùng nổ cơn giận và nhiều hơn nữa.
Các triệu chứng của PTSD là gì?
Để được chẩn đoán mắc PTSD, các triệu chứng phải kéo dài hơn một tháng và phải gây ra đau khổ hoặc các vấn đề đáng kể trong hoạt động hàng ngày của bạn. Các triệu chứng của PTSD được chia thành bốn loại:
Xâm nhập:
- Những suy nghĩ xâm nhập, chẳng hạn như những ký ức lặp đi lặp lại, không tự nguyện.
- Ác mộng.
- Hồi tưởng về sự kiện sang chấn, có thể rất sống động và chân thực.
Tránh né:
- Tránh những điều gợi nhớ về sự kiện sang chấn, như con người, địa điểm, hoạt động, đồ vật và tình huống.
- Tránh nhớ hoặc nghĩ về sự kiện sang chấn.
- Tránh nói về những gì đã xảy ra hoặc cảm xúc của bạn về nó.
Thay đổi trong suy nghĩ và tâm trạng:
- Tiếp tục sợ hãi, kinh hoàng, giận dữ, tội lỗi hoặc xấu hổ.
- Mất trí nhớ về những khía cạnh quan trọng của sự kiện sang chấn.
- Tiếp tục có những suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực và méo mó về bản thân hoặc người khác.
- Những suy nghĩ sai lệch về nguyên nhân hoặc hậu quả của sự kiện dẫn đến việc đổ lỗi sai cho bản thân hoặc người khác.
- Cảm thấy xa cách với người khác.
- Không còn thích những hoạt động bạn từng thích.
- Không thể trải nghiệm những cảm xúc tích cực.
Thay đổi trong sự hưng phấn và phản ứng:
- Dễ cáu gắt và bùng nổ cơn giận.
- Hành vi liều lĩnh hoặc tự hủy hoại bản thân.
- Quá cảnh giác với môi trường xung quanh (cảnh giác cao độ).
- Dễ giật mình.
- Khó tập trung hoặc ngủ.
Triệu chứng PTSD ở trẻ em
Trẻ em mắc PTSD có thể gặp khó khăn trong việc thể hiện cảm xúc của mình hoặc có thể đã trải qua sang chấn mà bạn không biết. Trẻ có vẻ bồn chồn, nghịch ngợm hoặc gặp khó khăn trong việc chú ý và sắp xếp.
Những triệu chứng này có thể bị nhầm lẫn với các triệu chứng của rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD). Vì vậy, điều quan trọng là đưa con bạn đến một chuyên gia (như nhà tâm lý học trẻ em) có kinh nghiệm trong chẩn đoán PTSD.
Biến chứng của PTSD
Các tình trạng sau đây là phổ biến ở những người mắc PTSD, có thể làm cho các triệu chứng PTSD trở nên tồi tệ hơn:
- Trầm cảm.
- Lo âu.
- Lạm dụng chất gây nghiện.
- Rối loạn ăn uống.
Người mắc PTSD cũng có nguy cơ gia tăng ý nghĩ và hành vi tự sát.
Nguyên nhân gây ra PTSD?
Khoảng 61% đến 80% số người trải qua một sự kiện sang chấn vào một thời điểm nào đó trong cuộc đời. PTSD phát triển ở khoảng 5% đến 10% dân số này.
Không rõ tại sao mọi người phản ứng khác nhau với sang chấn. Nhưng các nghiên cứu cho thấy rằng những người mắc PTSD có mức độ bất thường của một số chất dẫn truyền thần kinh và hormone nhất định. Họ cũng trải qua những thay đổi về não.
Thay đổi chất dẫn truyền thần kinh và hormone
Các nghiên cứu cho thấy rằng những người mắc PTSD có mức cortisol (hormone căng thẳng) bình thường đến thấp và mức yếu tố giải phóng corticotropin (CRF) tăng cao mặc dù căng thẳng liên tục. CRF kích hoạt giải phóng norepinephrine, dẫn đến tăng phản ứng của hệ thần kinh giao cảm. Phản ứng “chiến đấu hay bỏ chạy” này dẫn đến tăng:
- Nhịp tim.
- Huyết áp.
- Nhận thức và phản ứng giật mình.
Ngoài ra, một số nghiên cứu cho thấy chức năng bị thay đổi của các hệ thống dẫn truyền thần kinh khác, bao gồm:
- Serotonin.
- Dopamine.
- Hệ thống opioid.
- Glutamate.
Thay đổi não
PTSD có liên quan đến những thay đổi trong chức năng và giải phẫu của não bộ:
- Kích thước của hồi hải mã (một phần của não điều chỉnh động lực, cảm xúc, học tập và trí nhớ) giảm đi.
- Hạch hạnh nhân (phần não xử lý cảm xúc và phản ứng sợ hãi) phản ứng quá mức ở những người mắc PTSD.
- Vỏ não trước trán giữa, phần nào kiểm soát khả năng phản ứng cảm xúc của hạch hạnh nhân, dường như nhỏ hơn và ít phản ứng hơn ở những người mắc PTSD.
Yếu tố nguy cơ của PTSD là gì?
Không có cách nào để dự đoán ai sẽ phát triển PTSD sau một sự kiện sang chấn. Nhưng PTSD phổ biến hơn ở những người đã trải qua:
- Một số loại sang chấn nhất định, đặc biệt là chiến đấu quân sự hoặc tấn công tình dục.
- Sang chấn trong thời thơ ấu.
- Bị thương trong sự kiện.
- Kinh hoàng, bất lực hoặc sợ hãi tột độ vào thời điểm xảy ra sự kiện.
- Thiếu sự hỗ trợ xã hội sau một sự kiện sang chấn.
- Sang chấn kéo dài hoặc lặp đi lặp lại.
- Các tình trạng sức khỏe tâm thần và/hoặc sử dụng chất gây nghiện.
Chẩn đoán và Xét nghiệm
Chẩn đoán PTSD như thế nào?
Không có xét nghiệm nào để chẩn đoán PTSD. Thay vào đó, bác sĩ sẽ chẩn đoán sau khi hỏi về:
- Triệu chứng.
- Tiền sử bệnh.
- Tiền sử sức khỏe tâm thần.
- Tiếp xúc với sang chấn.
Có thể khó nói về sang chấn. Bạn có thể muốn mang theo một người thân yêu đến cuộc hẹn để được hỗ trợ và giúp cung cấp thông tin chi tiết về các triệu chứng và thay đổi hành vi của bạn.
Các bác sĩ sử dụng các tiêu chí chẩn đoán PTSD trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần (DSM-5) của Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ. Phiên bản mới nhất là DSM-5-TR (“TR” là viết tắt của “sửa đổi văn bản”). Để được chẩn đoán mắc PTSD, bạn phải có các triệu chứng sau trong ít nhất một tháng:
- Ít nhất một triệu chứng xâm nhập.
- Ít nhất một triệu chứng tránh né.
- Ít nhất hai triệu chứng về suy nghĩ và tâm trạng.
- Ít nhất hai triệu chứng về sự hưng phấn và phản ứng.
Bác sĩ cũng có thể thực hiện khám sức khỏe và chỉ định một số xét nghiệm (như xét nghiệm máu) để xem liệu có bất kỳ tình trạng thể chất nào có thể gây ra một số triệu chứng của bạn hay không.
Quản lý và Điều trị
PTSD được điều trị như thế nào?
Liệu pháp tâm lý (trị liệu bằng trò chuyện) là phương pháp điều trị chính cho PTSD, đặc biệt là các hình thức của liệu pháp nhận thức hành vi (CBT).
Liệu pháp này diễn ra với một chuyên gia sức khỏe tâm thần được đào tạo và cấp phép, chẳng hạn như nhà tâm lý học hoặc bác sĩ tâm thần. Họ có thể cung cấp hỗ trợ, giáo dục và hướng dẫn cho bạn và/hoặc những người thân yêu của bạn để giúp bạn hoạt động tốt hơn và tăng cường sức khỏe.
Các hình thức CBT cụ thể cho PTSD bao gồm:
- Liệu pháp xử lý nhận thức: Liệu pháp này được thiết kế đặc biệt để điều trị PTSD. Nó tập trung vào việc thay đổi những cảm xúc tiêu cực đau đớn (như xấu hổ và tội lỗi) và niềm tin do sang chấn. Nó cũng giúp bạn đối mặt với những ký ức và cảm xúc đau khổ.
- Liệu pháp giải mẫn cảm và tái xử lý bằng vận động mắt (EMDR): Phương pháp này liên quan đến việc di chuyển mắt của bạn theo một cách cụ thể trong khi bạn xử lý những ký ức sang chấn. Mục tiêu của EMDR là giúp bạn chữa lành khỏi sang chấn hoặc các trải nghiệm cuộc sống đau khổ khác. So với các phương pháp trị liệu khác, EMDR tương đối mới. Nhưng hàng chục thử nghiệm lâm sàng cho thấy kỹ thuật này có hiệu quả và có thể giúp một người nhanh hơn nhiều phương pháp khác.
- Liệu pháp nhóm: Loại liệu pháp này khuyến khích những người sống sót sau các sự kiện sang chấn tương tự chia sẻ kinh nghiệm và cảm xúc của họ trong một môi trường thoải mái và không phán xét. Liệu pháp gia đình cũng có thể giúp ích, vì những thách thức của PTSD có thể ảnh hưởng đến toàn bộ gia đình.
- Liệu pháp phơi nhiễm kéo dài: Liệu pháp này sử dụng hình dung chi tiết, lặp đi lặp lại về sang chấn hoặc phơi nhiễm lũy tiến với các tác nhân kích hoạt triệu chứng một cách an toàn, được kiểm soát. Điều này giúp bạn đối mặt và kiểm soát nỗi sợ hãi và học cách đối phó.
- CBT tập trung vào sang chấn: Liệu pháp này liên quan đến việc tìm hiểu về cách cơ thể bạn phản ứng với sang chấn và căng thẳng. Bạn cũng sẽ xác định và định hình lại các mô hình suy nghĩ có vấn đề và học các kỹ năng quản lý triệu chứng. Nó cũng liên quan đến liệu pháp phơi nhiễm.
Thuốc điều trị PTSD
Hiện tại, không có loại thuốc nào được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) phê duyệt để điều trị PTSD. Tuy nhiên, các bác sĩ có thể kê một số loại thuốc để giúp điều trị một số triệu chứng PTSD nhất định, chẳng hạn như:
- Thuốc chống trầm cảm như thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI) hoặc thuốc ức chế tái hấp thu serotonin và norepinephrine (SNRI).
- Thuốc chống lo âu.
Phòng ngừa
Có thể ngăn ngừa PTSD không?
Bạn không nhất thiết có thể ngăn ngừa một sự kiện sang chấn. Nhưng một số nghiên cứu cho thấy rằng một số bước nhất định có thể giúp bạn ngăn ngừa PTSD sau đó. Chúng được gọi là “các yếu tố bảo vệ” và bao gồm:
- Tìm kiếm sự hỗ trợ từ những người khác sau sự kiện, chẳng hạn như bạn bè và gia đình. Điều này giúp thiết lập cảm giác an toàn.
- Tham gia một nhóm hỗ trợ sau một sự kiện sang chấn.
- Học cách cảm thấy tích cực về hành động của bạn khi đối mặt với nguy hiểm.
- Có một chiến lược đối phó lành mạnh sau sự kiện sang chấn.
- Có thể hành động và phản ứng hiệu quả mặc dù cảm thấy sợ hãi.
- Giúp đỡ người khác, đặc biệt nếu đó là một sự kiện sang chấn ảnh hưởng đến nhiều người, như một thảm họa tự nhiên.
Triển vọng / Tiên lượng
Tiên lượng cho PTSD là gì?
Tiên lượng cho PTSD có thể khác nhau, nhưng điều trị thường giúp ích. Với điều trị, khoảng 30% số người cuối cùng hồi phục khỏi tình trạng này. Khoảng 40% số người trở nên tốt hơn nhờ điều trị, nhưng các triệu chứng nhẹ đến trung bình có thể vẫn còn. Đối với một số người, các triệu chứng PTSD sẽ biến mất theo thời gian với sự hỗ trợ của những người thân yêu và không cần điều trị chuyên nghiệp.
Sống chung
Khi nào tôi nên đi khám bác sĩ?
Điều quan trọng là phải đến gặp bác sĩ và/hoặc nhà cung cấp dịch vụ sức khỏe tâm thần thường xuyên sau một sự kiện sang chấn. Nếu các triệu chứng của bạn trở nên tồi tệ hơn, hãy gọi cho bác sĩ của bạn.
Khi nào tôi nên đến khoa cấp cứu?
Nếu bạn đang có ý nghĩ tự tử hoặc tự làm hại bản thân, điều quan trọng là phải gọi 115, đến khoa cấp cứu gần nhất hoặc gọi 1900599870 để được hỗ trợ.
